مکتب خانگی یک داد خدا بود!
احمد بخش اخلاصی لیسانس علوم تربیتی
چکیده
مكتبخانه یا مكتبخانگی از مهمترین و قدیمیترین نهادآموزشی در جهان اسلام به شمار میرود و در طول دوران حیات خود نقش برجسته و برازندهای در تعلیم و تربیت كودكان و نوجوانان داشته است. درافغانستان نیز دارای سابقهی طولانی است و اولین مكتبخانه در بلخ به وسیلهی ابنضحاك ساخته شد و سپس به تدریج در سراسر افغانستان گسترش یافت. در این نوشتار روش تدریس در مكتبخانه، شیوهی ارزشیابی، منابع آموزشی و...، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته سپس مزایای آموزش مکتبخانه بیان شده است.
واژگان کلیدی: مکتب، آموزش، مکتبخانه، تحصیل، افغانستان، فرهنگ، جامعه.
آغاز سخن
صدای گَرگَر چرخ (خیاطی) از پلههای شیبدار و نفسگیر شنیده میشود، باور كنید یا نكنید، این صدای چرخ خیاطی، شیكترین، ماهرترین و خوش برخوردترین خیاط بازار سنگماشه در ولسوالی جاغوری است؛ كه در و دیوار اتاق گِلی و كاهگِل خوردهای فضای كوچك و صمیمی او، پر از پارچههای رنگارنگ و لباسهای شیك و پیك، بهگفتهای امروزیها "مُد روز" است.
چند دقیقهای از حضورم در این فضای كوچك و به ظاهر محقّر نگذشته بود كه "خیاط داستان ما" به آرامی آهی كشید، سكوت را شكست و سفرهای دلش را باز كرد و با لحن غریبانه از وضعیت نابسامان دینی، فرهنگی جامعه، لب به شكایت گشود و جان كلامش این بود كه:"مكتبخانگی یك داد خدا بود." این نكته حكایت از وضعیت ناخوشایند فضای فرهنگی حاكم در جامعه دارد. وی در حالیكه تمام حواسش به پارچهی قیمتی، نخ، سوزن و چرخ خیاطی بود، گفت:امروزه آموزش مكتبخانهای تعطیل شده و آموزگارش جذب مكتب دولتی شدهاست و دیگرازآن فعالیتهای شور انگیز دینی و مذهبی كه در سطح مكتبخانهها انجام میگرفت، خبری نیست، و در مساجد نیز فعالیتهای فرهنگی، دینی و مذهبی صورت نمیگیرد وآموزشهای دینی مكاتب دولتی راه به جایی نمیبرد و بسیاری از دانشآموزان گرفتار اعمال و رفتارهای عجیب و غریب شدهاند كه نه پیش از این در فرهنگ دینی، مذهبی و عنعنات ملی ما وجود داشت و نه چنین چیزی تصور میگردید. سخنان شكایت گونهای خیاط، بهانهای شد، تا اطلاعات كوتاهی در بارهای نقش تعلیمی و تربیتی مكتبخانه، تاسیس نخستین مكتبخانه در افغانستان، مكان، روشآموزشی، شیوهای ارزشیابی، تنبیه بدنی و موادآموزشی مكتبخانه در ولایت غزنی ارایه شود.
پیشینه مکتبخانه در اسلام
در جهان اسلام مكتبخانه روزگار درازی که به طور تقریبی با عمر مكتب اسلام برابری میكند، به عنوان یك مركز آموزشی موفق و كارآمد مطرح بوده و به تعلیم و تربیت كودكان اقشار مختلف جامعه میپرداخته است. این مركز آموزشی در طول دوران حیات خود نقش مؤثری در تعلیم و تربیت دینی داشته است، و بعد از مسجد، دومین فضای آموزشی مؤثر محسوب میشود. با پیشرفت اسلام، مكتبخانه نیز گسترش یافت و هر جای كه مسلمانان قدم نهادند و سرزمینی را فتح كردند، مكتبخانهها نیز گام نهادند و فضای سرزمین تازه فتح شده را معطر به كلام وحی كردند و كودكان و نوجوانان را با مكتب روحبخش اسلام آشنا ساختند. بنابراین با گسترش اسلام در سرزمینهای مختلف، مكتبخانهها نیز گسترش یافت و در حقیقت از سدهای دوم هجری رو به افزایش نهاد به گونهی که از تمام قرّا و قصبات سرزمینهای اسلامی آوای دلنواز آموزگار مكتبخانه به گوش میرسید و فضای شهر، ده، روستا و آغیل را معطر به كلام وحی مینمود. دروازههای مكتبخانه بر روی همه كودكان از هر قشر و طایفهی باز بود و كودك فقیر، سرمایه دار، اشرافزاده، سردار زاده، خلیفه زاده و...، مطرح نبود، بلكه همه را با چهرهای باز میپذیرفت و در فضای آموزشی مكتب خانه در مكان آموزشی واحد و در كنار هم مینشستند و درس میخواندند و همه به صورت یكسان از حق تحصیل برخوردار بودند.
در حالیکه در چنین روزگاری در جهان غرب، تعلیم و تربیت، به فرزندان سلاطین، اشراف، سرمایهدارها و...، اختصاص داشت و كودكان رعیت و فقیر به جرم این كه دارای ذهن و استعداد كافی برای فراگیری مطالب و محتوای درسی نمیباشند از حق تحصیل محروم بودند. همچنین در بسیاری از كشورهای دیگری غیر اسلامی فرزندان رعیت از حق تحصیل محروم بودند. در این كشورها اعتقاد بر این بود كه كودكان رعیت و غیر اشرافزاده دارای ذهن و استعداد كافی برای یادگیری و فراگیری هستند، ولی به دلیل این كه از خانوادههای فقیر و رعیت هستند حق تعلیم و تربیت و حق رفتن به مدرسه را ندارند!!
پیشینهی مكتبخانه در افغانستان
نخستین مكتبخانه، در بلخ توسط ابنضحّاك ساخته شد و اولین مدرسه نظاممند در جهان اسلام نیز در شهر بُست افغانستان به وسیلهی ابن حبّان بُستی تاسیس گردید. براین اساس مكتبخانه در افغانستان دارای سابقهای طولانی است وآغاز تعلیمات ابتدایی بسیاری از نخبگان و شخصیتهای علمی و فرهنگی برجسته، مشهور و به نام افغانستان چون؛ ملامحمدکاظم ارزگانی هروی معروف به آخوند خراسانی، ملافیض محمدکاتب هزاره، «پدر تاریخ افغانستان» آیت الله العظمی فیاض فقیه و اصولی که مقام علمی اش شهره آفاق است و نیز عارفان بزرگ مانند خواجهعبدالله انصاری هروی، مولوی بلخی، ابوعبید قاسم بن سلام هروی، محمد بن احمد قاضی ابو عاصم هروی و...، كه بر قلههای علمی و معرفتی گام نهاده و هفت شهر عشق عطار را یكی پس از دیگری فتح كرده اند، تحصیلات ابتدایی خود را از مكتبخانهها شروع كرده اند.
مكتبخانه در افغانستان تا پیش از سقوط حاكمیت طالبان نقش اساسی در تعلیم و تربیت كودكان و نوجوانان داشت ولی با شكلگیری حكومت جدید در افغانستان، جایگاه و موقعیت آموزشی مكتبخانهها، به دلیل استقبال مردم از نظام تعلیم و تربیت رسمی متزلزل و بسیار محدود گردید. با این حال بر اساس مطالعات میدانی كه در سال 1391ش، در برخی ولسوالیهای ولایت غزنی انجام گرفت، تا هنوز برخی از گروههای سنتی و مذهبی از تعلیم و تربیت مكتبخانهای استقبال میكنند و آموزش دینی مكاتب رسمی را برای فرزندان خویش كافی نمیدانند.
پیشینه مكتبخانه در غزنی
تاریخ مكتبخانه در ولایت غزنی به خوبی معلوم نیست كه از چه زمانی وارد این دیار شده و به عنوان یك مركز آموزشی مطرح گردیده است. ولی از منابع تاریخی استنباط میشود كه آموزش مكتب خانهای در ولایت غزنی همزمان با آموزش مكتبخانه در بلخ و هرات بوده و میتوان اوج تعلیم و تربیت مكتبخانهای را در این ولایت در دوران سلاطین غزنوی دانست، زیرا غزنی در زمان غزنویان یكی از پایگاههای مهم علمی فرهنگی برای عالمان و اندیشمندان مسلمان بودهاست و بسیاری از عالمان، عارفان و شاعران مشهور و به نام همچون؛ ابوریحان بیرونی، سنایی غزنوی، ابوالقاسم فردوسی و...، در این شهر سكونت داشتهاند. پس تعلیم و تربیت مكتبخانهای در ولایت غزنی از سابقه درخشانی برخوردار است و در طول دوران حیات خود نقش مؤثری در راستای خدمات و فعالیتهای آموزشی داشته است به گونهی که پایه و بنیاد علمی بسیاری از شخصیتهای برجسته و مشهور این دوره از مكتبخانه بوده است. علیرغم اینكه در حال حاضر تعلیم و تربیت جدید در سطح ولایت غزنی بیرقیب است و در تمام ولسوالیهای ولایت غزنی از آن استقبال شده است، تعلیم و تربیت مكتبخانهای نیز در برخی مناطق ولایت غزنی فعال است و تا هنوز برخی از گروههای سنتی و مذهبی از آن استقبال میكند و دوست دارد فرزندانشان در این مركز آموزشی تحصیل نمایند.
تنوع مكتبخانهها در افغانستان
مكتبخانه در افغانستان از تنوع زیادی برخوردار است. این تنوع و گوناگونی در شیوههای آموزشی، منابع درسی، شیوهی ارزشیابی و غیره دیده میشود. مكتبخانههای اهلسنت با مكتب خانههای مناطق شیعه نشین، مكتب خانههای مناطق روستایی با مكتبخانههای شهری، و همچنین مكتبخانههای هر ولایت با سایر ولایات و حتی مكتبخانههای یك ولسوالی با ولسوالیهای دیگر متفاوت است. ولی یك اصل كلی در تمام مكتبخانههای افغانستان، بلكه در تمام مكتبخانههای جهان اسلام مشترك است و آن، عبارت است از هدف. هدف از آموزش در تمام مكتبخانهها، آموزش خواندن و نوشتن به كودكان و نوجوانان و نیز روخوانی و روانخوانی قرآنكریم و همچنین تعلیم و تربیت نظری و عملی برخی از مسایل و موضوعات دینی و مذهبی در این مراكز میباشد.
با توجه به تفاوتهای موجود در مكتبخانههای مناطق مختلف افغانستان، ضرورت دارد كه محققان این عرصه به تفاوتهای مورد نظر توجه نموده و در انتخاب موضوع مورد پژوهش دقّت و باریك بینی بیشتری داشته باشند. زیرا بسیاری از پژوهشهای كه در گذشته در بارهای مكتبخانهها انجام شدهاست به این امر توجه نشدهاست، و مقالات مورد پژوهش با مشكلات و كاستیهای فراوانی رو به رو بودهاست. به عبارت دیگر مقالاتی كه دربارهای مكتبخانههای افغانستان به رشتهای تحریر درآمدهاست، بیشتر بر اساس تحقیقات و پژوهشهای مرسوم انجام نگرفته است، بلكه بسیاری از این مقالات بر اساس برداشتهای ذهنی نویسنده است كه معمولا از مكتبخانههای محل زندگی خود كسب و تجربه كرده است. آنگاه این ذهنیت محدود را به سایر مكتبخانهها كه از تنوع و گونا گونیهای زیادی برخوردار است تسرّی داده است، بر این اساس ضرورت دارد كه پژوهشگران این عرصه در انتخاب موضوعات مورد پژوهش خویش دقّت بیشتری به خرج داده، تا تحقیقات بهتر و براساس بنیادهای علمی تولید گردد.
مكانآموزشی مكتبخانه
تعلیم و تربیت كودكان در سدهای اول هجری معمولا در مساجد انجام میگرفت، ولی با آغاز سدهای دوم هجری به دلیل رعایت نكردن احكام مسجد توسط كودكان نابالغ، مراكزی به نام مكتبخانه احداث گردید. مكتبخانهها معمولا در كنار مساجد بنا میگردید. گاهی نیز از خانههای بزرگان و مغازهها برای آموزش و پرورش كودكان استفاده میشد. در ولایت غزنی نیز مكان آموزشی مكتبخانه در كنار مساجد قرار دارد، معمولا اتاقی را در كنار مسجد و چسپیده به دیوار آن میسازند و از آن به عنوان مكان آموزشی مكتبخانه استفاده میكند.
روشآموزش مكتبخانه
روش آموزش در مكتبخانهها بیشتر با شیوهای حفظ و تكرار که از قدیمیترین روشهای آموزشی است، انجام میگیرد. در این روش، سپردن مطالب به حافظه، تكرار و پس دادن آن از مهمترین كار به شمار میرود. آموزگار تمام یا قسمتی از محتوای درس را بیان میكند و سپس انتظار دارد كه شاگرد همان مطالب، را با تمرین و تكرار به ذهن بسپارد، تا در جلسه آینده و یا در هنگام امتحان به او پس دهد. در مكتبخانه آموزش به صورت انفرادی است. به این معنی كه آموزگار در آغاز، شاگردان بزرگتر را یكی یكی درس میدهد، و سپس آموزگار با همكاری شاگردان ارشد (بلندخوان) به آموزش فراگیران سطح پایینتر میپردازند.
سن ورود به مكتب خانگی
برای ورود به مكتبخانه هیچگونه شرط زمانی، سنی، جنسی، صحی و امثال آن مطرح نیست. كودكان معمولا در شش یا هفت سالگی در هر فصلی از سال كه خانوادههای شان تصمیم بگیرند میتوانند وارد مكتبخانه شوند و تا هر مدتی كه بخواهند و خانوادههای شان اجازه دهند در مكتبخانه درس میخوانند. به همین دلیل معمولا فاصله سنی میان شاگردان مكتبخانه بسیار زیاد است. كودكان تازه وارد همراه با نان مخصوص و یا شیرینی، طی مراسم خاصی وارد مكتبخانه میشوند و نان و شیرینی در میان سایر شاگردان، تقسیم میشود و بعد آموزگار[آخوند] برای موفقیت شاگرد تازه وارد در راه تحصیل و رسیدن به بالاترین مقامات علمی دعا میكند.
آموزگار مكتبخانه
به آموزگار مكتبخانه، "آخوند مكتب یا ملای مكتب" میگویند که به باور همه مردم باید پرهیزگار و امانتدار باشد. حقوق آموزگار مكتبخانه از سوی مردم محل تامین میشود. به عبارت دیگر؛ هر محل، روستا یا منطقه كه متشكل از صد خانوار كمتر یا بیشتر است، برای روستای خود یك روحانی استخدام میكند، تا به وظایف دینی و مذهبی آن روستا رسیدگی نماید و در كنار وظایف دینی و مذهبی وظیفهای آموزش كودكان در مكتبخانه نیز بر عهدهای آن روحانی است. آموزگاران و روحانیان محله به لحاظ تحصیل در یك سویه نیست. برخی دارای سواد و تحصیلات بالا است، ولی برخی دیگر، تنها خواندن متنهای آسان فارسی و بعضی دستورات شرعی و عملی مانند كفن، دفن، نماز میت، دعای بعد از غذا (دعای سفره) و...، را میداند و بسیاری از متنهای درسی را كه در مكتبخانه آموزش داده میشود به درستی بلد نیست.
شیوهای ارزشیابی مكتبخانه
ارزیابی (امتحان) در پایان هر هفته یا هر ماه از درسهای گذشتهای شاگردان، به صورت شفاهی انجام میشود. به این صورت كه آموزگار (آخوند مكتب) یا خلیفه (نایب آخوند مكتب) شاگردان را یكی یكی به نزد خود فرا میخواند و چند سؤال از جاهای مختلف متن خوانده شده به صورت اتفاقی پرسیده میشود. گاهی اتفاق میافتد كه به عمد از جاهای مشكل كتاب برای مچگیری و به دام انداختن شاگرد سوال میشود، تا زمینهای تنبیه وی را فراهم سازد و این عمل بیشتر از سوی خلیفهای آموزگار صورت میگیرد. با توجه به این كه هدف از ارزیابی و امتحان رسیدگی به میزان فعالیتهای شاگردان در طول دوران یادگیری و نیز تعیین میزان آموختهها، پیشرفتها و عقبماندگیهای آنان است، ولی هدف از ارزیابی در مكتبخانهها معمولا رسیدگی به ضعف درسی كودكان نیست، بلكه هدف میزان حفظ مطالب و محتوای پیچیدهای منابع درسی توسط شاگردان است. كودكانی كه در ارزیابی و امتحان موفق و كامیاب نمیگردند، با تنبیه بدنی رو به رو میشوند. تنبیه بدنی انواع و اقسام مختلفی دارد كه از آن جمله میتوان به تنبیه با چوب، شلاق، سیلی و...، اشاره كرد. لذا خشونت و رفتارهای خارج از توان جسمی كودكان از ضروریات مكتبخانه بوده است.
چرایی تنبیه بدنی در مكتبخانه
امروزه برخی از روان شناسان بر این باورند كه انسانها دارای طبیعت شر میباشند. بسیاری از آموزگاران نیز معتقدند كه كودكان دارای طبیعت سركش و طغیانگرند. از این رو، كودكانی كه آرام نمیگیرند و بر اثر طبیعت سركش تربیت پذیر نمیباشند و دست از سركشی و طغیانگری برنمیدارند، باید از اهرم فشار و تنبیه استفاده شود، تا به كارهای نیك هدایت و بر انگیخته شوند. ولی این نظریه مورد پذیرش دین مقدس اسلام نیست، زیرا از نظر دین اسلام انسان بر طبیعت و فطرت پاك آفریده شده است و دارای كرامت است. همچنین در نظام آموزشی نوین از تنبیه بدنی كودكان پرهیز میشود و بیشتر بر تشویق و رفتارهای خوشایند تاكید میشود و انواع تنبیه و به خصوص تنبیه بدنی را در جهت آموزش و پرورش كودكان مناسب نمیداند.
منابع آموزشی مكتبخانه
نظام آموزشی مكتبخانه با آموزش حروف الفبای عربی و هجا خوانی شروع و با روخوانی و روانخوانی قرآنكریم، خواندن و نوشتن به زبان بومی (پارسی دری)، و به دست آوردن اطلاعات كلی ازاصول عقاید، احكام و اخلاق اسلامی ادامه مییابد و با خواندن اندك صرف و نحو پایان میپذیرد. به طور كلی میتوان گفت: بیشترین منابع آموزشی مكتبخانهها، معمولا خارج از تواناییهای ذهنی و فكری شاگردان است. كتابهای كه معمولا مكتبخانهها، به عنوان كتابهای درسی استفاده میكنند متنهای فاقد استانداردهای آموزشی است كه نه تنها برای كودكان قابل فهم و یادگیری نیست، بلكه در مواردی مكتبداران و آموزگاران، نیز از فهم آنها عاجزند. كتابهای مانند قاعدة بغدادی، پنج گنج، دیوان حافظ شیرازی و...، اصولا برای آموزش تدوین نشده است. با این حال، در مكتبخانهها از این كتابها به عنوان منابع آموزشی استفاده میشود. كودكان اشعار دیوان حافظ و كتاب پنج گنج را با تكرار زیاد حفظ مینمایند و آنها را در خاطره میسپارند. در برخی مكاتبخانگی به آموزش صرف و نحو نیز پرداخته میشود كه باید از اول كتاب تا آخر كتاب حفظ گردد.
بخش دیگری از منابع و محتوای درسی مكتبخانهها را اصول عقاید، احكام و مسایل اخلاقی تشكیل میدهند. معمولا درسهای مزبور دارای منابع مكتوب نیست، بلكه آموزگار از حفظ و به صورت كلیشهای كه در گذشته یاد گرفته و حفظ كردهاست، بدون كم و زیاد یك كلمه و بدون تغییر در لفظ و ادبیات آنها به صورت شفاهی از حفظ برای شاگردان میگوید و آنان نیز باید بدان صورت تكرار نمایند و حفظ كنند. رؤوس برنامهای درسی اصول اعتقادی نظام آموزشی مكتبخانه را اصولدین، اصول مذهب، صفات ثبوتی و صفات سلبی خداوند تشكیل میدهد كه برای سالم سازی فكری و اعتقادی كودكان برنامه ریزی شده است و فرایند آموزش مباحث اعتقادی تدریجی است و ممكن است یكی دو سال به طول انجامد و روزهای بخصوصی در ایام هفته برای آموزش اعتقادات اسلامی اختصاص دارند، و معمولا آموزش عقاید اسلامی از هنگامی ورود فراگیر به مكتبخانه آغاز میشود.
برنامههای عملی بیشتر برآموزش احكام به ویژه آموزش نماز و ساختن وضو به صورت نظری و عملی متمركز است. كودك در مدت زمان كمتری به دستورات وضو، غسل، تیمم و نیز خواندن نمازهای یومیه آشنا میشود. ولی سایر احكام و دستورات اسلامی مانند نجاسات، مطهرات، احكامنماز، مقدمات نماز، واجبات ركنی و غیر ركنی، مبطلات، شكیات، فروع دین و...، نیاز به زمان بیشتری دارد و به تدریج و در بستر زمانی بیشتری آموزش داده میشوند.
مهمترین بخش آموزش دینی كه در مكتبخانگی به فراگیران به صورت مستقیم یا غیر مستقیم یاد داده میشود آموزش اخلاق اسلامی است، و تا زمانی كه كودك به مكتبخانه رفت و آمد میكند و در نظام آموزشی مكتبخانهای تحصیل مینماید، هر روز با سفارشات اخلاقی آموزگار رو به رو میشود و این مسئله تاثیر به سزایی در روح و روان كودك بر جای میگذارد و به پرورش روح و سلامت روانی كودك منجر میشود.
نقش تربیتی كتاب "پنجگنج"
بدون شك مردم افغانستان با كتاب "پنج گنج" یا "پنج کتاب" آشنا هستند و بسیاری از اشعار آن را حفظ دارند. این كتاب از پنج بخش به نامهای؛ "كریما، نام حق، پند نامه، محمود نامه و قاضی قطب" تشكیل شده است. با توجه به این كه در اخلاق اسلامی بر صفات پسندیدهای اخلاقی و دوری و پرهیز از صفات رذیلهای تاكید شده است، در بخش (گنج) اول این كتاب به نام "كریما"، نیز بیشتر بر سفارشات اخلاقی تاكید شده و به صفات پسندیدهای اخلاقی مانند كرم، سخاوت، تواضع، قناعت، راستی، صبر، شكر، وفا و...، و به صفات رذیلهای اخلاقی چون بخل، تكبّر، حرص، كذب و...، اشاره شده است. محتوای چهار "گنج" اول كتاب "پنج گنج" را اشعاری زیبا، روان و ساده تشكیل میدهد و گنج پنجم آن به زبان نثر است. در این جا به نمونههای از اشعاری كه در بارهای صفتهای نیكو و پسندیدهای اخلاقی آمده است اشاره میشود.
توكل به خدا
كریما ببخشای بر حال ما كه هستم اسیر كمند هوا
نداریم غیر از تو فریادرس تویی عاصیان را خطا بخش و بس
كرم:
دلا هر كه بنهاد خان كرم بشد نام داری جهان كرم
كرم نام دار جهانت كند كرم كامگار امانت كند
ورای كرم در جهان كار نیست وزین گرمتر هیچ بازار نیست
تواضع:
تواضع عزیزت كند در جهان گرامی شوی پیش دلها چو جان
تواضع كلید درِ جنت است سر افرازی و جاه را زینت است
قناعت:
دلا گر قناعت بدست آوری در اقلیم راحت كنی سروری
اگر تنگدستی ز سختی منال كه پیش خردمند هیچ است مال
ندارد خرمند از فقر عار كه باشد نبی را ز فقرافتخار
صبر:
صبوری بود كار پیغمبران نه پیچند زین روی دین پروران
صبوری كنی گر ترا دین بود كه تعجیل كار شیاطین بود.
این اشعار نمونهای از سفارشات اخلاقی است كه در كتاب "پنج گنج" آمدهاست. كودكان در مكتبخانهها آنها را فرا گرفته و با تكرار زیاد حفظ مینمایند. كودكان در سنین پایین با معنی و مفهوم این اشعار آشنا نمیشوند ولی در سنین بالاتر به معنا و مفهوم این ابیات پی میبرند و گاهی به تحلیل و تفسیر آنها میپردازند و به برداشتهای خوبی میرسند. لذا فراگیری كلیاتی از اصولدین، احكام عملی و اخلاق اسلامی بر رفتارهای آیندهای كودكان تاثیر فراوان میگذارد. امروزه خمیرمایههای دینی و مذهبی بسیاری از اتباع افغانستان كه در مناطق مختلف جهان زندگی میكنند، و در میان فرهنگها، ادیان و مذاهب گوناگون بسر میبرند، و بر اعتقادات اسلامی و مذهبی خویش پایبندند، در واقع بازخورد آموزشهای مكتبخانهای میباشد.
بنابراین به جرأت میتوان گفت: فضای مكتبخانه، یك فضای معنوی است و تعلیم و تربیت مكتبخانهها بیشتر حول محور قوانین و مقررات دینی و مذهبی دور میزند و اگر تغییر و تحولی در سیستم آموزشی مكتبخانهها ایجاد شود، باید تحت نظارت متخصصان و كارشناسان برنامهریزی آموزشی و درسی صورت پذیرد.
امتیازات آموزش مكتبخانه
برخی معتقد است كه آموزش مكتبخانه دارای كاستیها و مشكلات زیادی بوده است. كاستیها و مشكلات متون و محتوا، فضای آموزشی، منابع انسانی، روش تدریس و...، از جمله انباشت ذهنی اطلاعات در نظام آموزشی مكتبخانه، كه تمام اطلاعات بعد از ارزشیابی، از ذهن كودك پاك میشود و هیچ ثمرهای دیگری ندارد. حال آن كه چنین برداشتی كاملا عكس نظام تعلیم و تربیت مكتبخانهای است. زیرا در نظام آموزشی مكتبخانه مرسوم است كه محتوای كتابی كه خوانده شده است در طول هفته تكرار و در پایان هر هفته از تمام آموختههای شاگردان ارزشیابی به عمل آید.این روند آموزشی باعث میشود كه مطالب كتاب به حافظهای دراز مدت كودك انتقال یابد و كاملا در ذهن كودك باقی بماند. اینک به برخی از امتیازات و ویژگیهای نظام آموزشی مکتب خانه اشاره میشود.
1. عمر طولانی مكتب خانه
مكتبخانه بیش از دوازده قرن در جهان اسلام بدون رقیب بوده است و در این مدت طولانی به خدمات و فعالیتهای آموزشی ارزشمند و كمنظیری پرداخته است. اگر بخواهیم بیوگرافی و زندگینامه و سابقهای علمی بسیاری از دانشمندان و شاعران و شخصیتهای علمی، عرفانی و فرهنگی جامعه اسلامی را بررسی كنیم، به طور یقین سابقه تحصیلات ابتدایی آنان ریشه در تعلیم و تربیت مكتبخانه خواهد داشت.
2. آموزشهای مفید دینی و مذهبی
آموزشهای دینی و مذهبی مكتبخانه پایدارتر از سایر مراكز آموزشی بوده است. زیرا آموزشهای دینی و مذهبی كه در مكتبخانه انجام میگیرد هم به صورت نظری و هم به صورت عملی است. مثلا وقتی كودكی به آموزش نماز فرا خوانده میشود، ابتدا به كودك اذان و اقامه، اوقات نماز، كیفیت نماز، ترتیب نماز، حمد و سوره، ذكر ركوع و سجود، قنوت، تشهد و سلام آموزش داده میشود و بعد از اینكه نماز را به صورت نظری یاد گرفت، آنگاه نماز به صورت عملی به كودك آموزش داده میشود و اشكالات و اشتباهات احتمالی به صورت عملی برطرف میگردد. از سوی دیگر در مكتبخانهها قرآن كریم كانون اصلی آموزش است و قرآن كریم طوری آموزش داده میشود كه هیچگاه از ذهن كودك محو نمیشود؛ بلكه همیشه در ذهن كودك باقی میماند. زیرا آموزش در مكتبخانه با حروف عربی آغاز میگردد و معمولا شاگردان در این بخش با شكل، صدا، مهارت تلفظ صحیح حروف الفبا، حروف تركیبی، حركات كسره، فتحه و ضمه، تقویت مهارت دقیق خواندن، گوش دادن، شناخت تنوین، تشدید، هجاخوانی و...،آشنا میشود و بعد به تدریج به سوی كلمهخوانی، جملهخوانی و آیهخوانی میرود.
3. سن ورود به مكتبخانه
یكی دیگر از امتیازات مكتبخانه این است كه برای درس خواندن در مكتبخانه سن خاصی وجود ندارد و كودكان در هر سن و سالی میتوانند وارد مكتبخانه شوند و مشغول به تحصیل گردند. حتی دیده شده است كه افراد بزرگسال برای فراگیری قرآن كریم، عقاید، اخلاق و احكام اسلامی وارد مكتبخانه میشوند و در كنار بچههای خردسال شروع به تحصیل مینمایند. حال آن كه در مراكز آموزشی رسمی قوانین و مقررات خاصی برای سن مدرسه وجود دارد.
4. زمان ورود به مكتبخانه
كودك در هر موقع از سال میتواند بدون هیچ محدودیتی وارد مكتبخانه و به تحصیل مشغول شود. در طول سال زمان خاصی برای ورود به مكتبخانه وجود ندارد. ممكن است در روستاها و قصبات كودكان در ایام تابستان یا بهار به دلیل كار در خانه یا به خاطر سایر مشكلات فرصت تحصیل پیدا نكنند و به كارهای دیگر مشغول شوند، این كودكان میتوانند به صورت پاره وقت و یا در فصلهای زمستان و پائیز كه از شدت كارها كاسته میشود، به مكتبخانه بروند و درس بخوانند.
5. كم بودن تعطیلات مكتبخانه
مكتبخانه در تمام فصلهای سال فعّال است و به جز روزهای تعطیلات هفتگی، اعیاد و مناسبتهای اسلامی، تعطیل نیست و در طول سال كودكان درس میخوانند. امروز ثابت شده است كه تعطیلات تابستانی و زمستانی زیاد باعث میشود كه كودكان با درس و مدرسه بیگانه شوند و تمام مطالبی را كه در طول سال تحصیلی گذشته فرا گرفته اند، به دست فراموشی بسپارند. حال آن كه تا در سال تحصیلی آینده به سر فرم درآیند و برای تحصیل آماده شوند و تا میان آموختههای گذشته با مطالبی بعدی كه میخواهند در آینده یاد بگیرند پیوند برقرار نمایند، مدت زمان زیادی را فرا میگیرد. ولی در مكتبخانه این طور نیست، بلكه كودكان به صورت دایمی با درس و مشق سروكار دارند و هیچگاه با درس، مشق و مكتب بیگانه نمیشوند.
6. توجه به تفاوتهای فردی كودكان
در مكتبخانه تا حدودی به تفاوتهای فردی كودكان توجه میشود. زیرا روش تدریس در مكتبخانه به شیوهای انفرادی است. به این صورت كه آموزگار تمام شاگردان را یكی یكی به نزد خود فرا میخواند و به اندازهای توانایی ذهنی هر كودك درس میدهد و از وی خواسته میشود تا فردا یاد بگیرند. با توجه به این كه كودكان در سنین پائین نمیتوانند با معنی و مفهوم محتوا و مطالب درسی آشنا شوند، معمولا با تكرار زیاد، محتوای درسی را حفظ مینمایند.
7. توجه به هنجارهای اجتماعی
یكی از دلایل ماندگاری مكتبخانه در میان مردم بومی و سنتی این بوده است كه آموزشهای مكتبخانه هیچگاه در مخالفت با هنجارهای اجتماعی آنان به مقابله برنخواسته است. بلكه همیشه به آداب و رسوم اجتماعی مردم احترام گذاشته و به تعلیم و تربیت دینی و مذهبی ادامه داده است. البته این مسئله به این معنی نیست كه در برابر آداب و رسوم غلط مردم سكوت كرده و از آن به راحتی عبور نموده باشد، بلكه همیشه به مقدار ظرفیت خود در صدد اصلاح بوده است. همان طوری كه در صفحات پیشین توضیح داده شد كه مكتبخانههای شهری و روستای و همچنین مكتبخانههای هر ولایت با ولایات دیگر متفاوت است، این مسئله كاملا روشن میسازد كه این امر ارتباط مستقیم با آداب و رسوم اجتماعی هر منطقه دارد.
8. توجه به آموزش خط
در بسیاری از مكتبخانهها به آموزش خطاطی و زیبا نویسی توجه میشود. به طور معمول در روستاها و مناطق دهاتی هر كودك دارای یك تخته نازك و صاف تقریبا به اندازهای 40%30 سانت از چوپ سفت و محكم میباشد كه بر آن با قلم نی به تمرین زیبا نویسی میپردازد و بعد از آن كه دو طرف تخته به طور كامل نوشته شد، آن را شستشو میدهد و به تمرین خط ادامه میدهد. این برنامه در طول سال ادامه دارد و تا هر زمانی كه كودك در مكتبخانه تحصیل میكند به آموزش زیبا نویسی نیز مشغول است. در برخی از مكتبخانهها روز دو بار آموزش خطاطی وجود دارد و در برخی دیگر روزی یك بار حتما به آموزش خطاطی و زیبا نویسی توجه میشود. همچنین یكی از تكالیف شبانهای هر كودك مكتب خانهای تمرین زیبا نویسی در خانه است كه در روز تحصیلی آینده مورد پرسش و بازبینی آموزگار واقع میشود. كودكی كه تكلیف خانگی را انجام داده باشد مورد تشویق كلامی قرار میگیرد. ولی كودكی كه تكلیف خود را انجام نداده باشد به شدت تنبیه میشود.
9. توجه به ارزشهای اخلاقی
شاگردان هر روزی با سفارشات اخلاقی آموزگار رو به رو میشوند و از آنان خواسته میشود كه همیشه به پدر و مادرشان احترام بگذارند و دست آنان را ببوسند، و از بیاحترامی به دیگران پرهیز نمایند و به بزرگترها سلام كنند و احترام بگذارند و...، معمولا از این قبیل سفارشات هر روز در فضای مكتبخانه وجود دارند. گاهی نیز كودكی كه مرتكب رفتار غیراخلاقی شده است در حضور سایر كودكان به شدت تنبیه میشود. این مسئله بدین جهت در حضور سایر كودكان انجام میگیرد تا برای آنان درس عبرت باشد.
10. توجه به شخصیت كودكان
به طور معمول كودكان بعد از دو سال تحصیل در مكتبخانه با روانخوانی قرآن كریم آشنا میشوند. كودكانی كه با روانخوانی قرآنكریم آشنا شده است، در بسیاری از مراسمهای دینی و مذهبی از جمله ختم قرآنكریم در كنار بزرگترها دعوت میشوند و از این لحاظ احساس شخصیت مینمایند. برخی از كودكان در چنین مراسمی تلاش میكند كه قرآن را با صدای رسا و بلند تلاوت كند. این مسئله باعث میشود كه در كودكان اعتماد به نفس بیشتری شكل گیرد و آنان در خود احساس شخصیت نمایند.
نتیجه
برایند پژوهش حاضر نشان میدهد که آموزش مکتبخانهای نقش مهم، اساسی و بنیادی در تعلیم و تربیت کودکان و اطفال افغانستان داشته است. علیرغم مشکلات، کمبودها، چالشها و آسیبها از مزایا و امتیازاتی نیز برخوردار بوده از این رو، توانسته است هنوز در برخی مناطق کشور به حیات خویش ادامه دهد و رقیبی برای نظام آموزشی جدید محسوب گردد.